Collegereeks Breinkunde in het onderwijs

Jongeren zijn ‘werk in uitvoering’. Over de hele periode van kindertijd en adolescentie doen zij kennis en ervaringen op. Hun cognitieve vaardigheden ontwikkelen zich evenals hun sociaal gedrag en hun vaardigheid in het omgaan met emoties. Dat alles is nodig om zich als volwassene te kunnen inpassen in onze snel veranderende samenleving. Daarom rijpt het brein nog door tot ver na het twintigste jaar. Complexe netwerken van verbindingen tussen hersencentra ontwikkelen zich nog in de jonge volwassenheid. Dat doen ze op geleide van de kennis en ervaringen die de jongere opdoet. Daarvoor zijn ouders en andere opvoeders – de leraar, de sportcoach – bepalend. Zij zijn essentieel voor de ontplooiing van hun kind (en diens brein): voor hun leren, hun denken en voor de ontwikkeling van de identiteit.

De opvoeder. Kinderen en jongeren hebben gerichte steun, sturing en inspiratie nodig van hun ouders; het idee dat kinderen en tieners zelf hun weg kunnen vinden klopt niet. Veel van de problematiek die we nu ervaren met jongeren – thuis, op school, op de sportvereniging en ‘op straat’ – is het gevolg van een te terughoudende rol van de opvoeders. Op grond van de nieuwste inzichten in de neuropsychologische ontwikkeling en rijping roept Jolles opvoeders op om een actiever rol te spelen. Ouders hebben veel mogelijkheden om hun kind te ondersteunen in zijn ontplooiing en bij te dragen aan zijn talentontwikkeling. Ze hoeven niet alleen op te treden als ‘sturende manager’ maar kunnen ook andere rollen spelen zoals die van coach, mentor, inspirator of adviseur. Omdat ouders actief steun, sturing én inspiratie geven is de periode van de adolescentie er een van kansen en mogelijkheden.

Aan de hand van de metafoor van het bouwen van een huis wordt duidelijk gemaakt dat het leerproces zeer veel overlap
vertoont met het bouwen van een huis. Ons leerproces en de daarmee gepaard gaande ontwikkeling wordt bepaald door een
interactie tussen genen (nature) en omgevingsfactoren (nurture). Hierbij is de genetica het ontwerp, gemaakt door de
architect en de omgevingsfactoren zijn alle inspanningen die door de aannemer en zijn/haar team verricht worden om
uiteindelijk te komen tot dat huis dat staat als een huis.

Aan de hand van stellingen gaan we met elkaar in discussie en proberen we te bereiken dat een aantal hardnekkige neuromythes die nog voortleven in het onderwijs ontkracht kunnen worden. 

In de neurale netwerken schuilt een enorme kracht van het brein. We moeten het doen met het aantal neuronen waarmee we worden geboren, want er komen geen nieuwe hersencellen meer bij, maar er ontstaan wél nieuwe verbindingen. White matter matters, stelt Hendriksen: witte stof doet ertoe! Dit belangrijke transportnetwerk in ons brein is essentieel voor het opnemen en verwerken van nieuwe informatie. Hoe meer de omgeving stimuleert tot leren, hoe uitgebreider en verfijnder het netwerk in onze hersenen wordt. Uit onderzoek blijkt dat de stimulatie uit omgeving van directe invloed is op de netwerken in het brein: een verarmde omgeving – door gebrek aan stimulans – leidt tot minder netwerken. De meningen van wetenschappers over het nature-nurture vraagstuk zijn verdeeld, maar wat Hendriksen betreft zijn omgeving en erfelijkheid/aanleg even belangrijk.

Neurologische leer- en ontwikkelingsstoornissen – zoals ADHD, dyslexie en dyscalculie – zijn meestal aangeboren en chronisch. Hendriksen stelt op basis van de literatuur dat we de last van zo’n stoornis kunnen beperken, maar dat het probleem in de basis blijft bestaan, ook in het volwassen leven. Opvallend is dat deze aandoeningen vaker voorkomen bij jongens. Dit heeft te maken met de kwetsbaarheid en plasticiteit van het brein die bij jongens anders is dan bij meisjes. Knelpunten in de neurale netwerken en de plasticiteit van het brein zijn de onderwerpen die Hendriksen als clinicus en wetenschapper fascineren.

Het geheugen is essentieel voor intelligentie, persoonlijkheid, waarneming, identiteit en tijdsbesef, stelt hoogleraar Douwe Draaisma. Toch is de waarde van de ‘opslagcapaciteit’ van ons brein door de eeuwen heen gedaald. Vroeger was een goed geheugen een teken van intellect, terwijl je tegenwoordig niet meer scoort met het onthouden van kennis (tv-quizzen daargelaten). Daar hebben we internet toch voor?! Wie nu verschil wil maken, doet dat met creativiteit, originaliteit en innovatie. 

Wapen jongeren -al zo vroeg mogelijk- tegen stress en depressie. 

Doordat de prefrontaalkwab pas rond het 25e levensjaar is uitontwikkeld, zijn jonge mensen extra kwetsbaar bij stress door piekeren, pesten of incidenten. Zij hebben heel snel het gevoel dat het nooit meer goed komt in hun leven.” In Portzky’s onderzoek op middelbare scholen blijkt dat in sterke mate te gelden voor jongeren die al een vorm van psychische hulp krijgen bij instellingen: ruim driekwart (!) van deze groep zit volgens de kwetsbaarheidindex in de risicozone voor suïcide. Op gewone middelbare scholen schommelt dit aantal rond de 27 procent. En door de Coronapandemie is dit aantal ongetwijfeld nog hoger geworden.

Al deze kwetsbare jonge mensen verdienen aandacht, want suïcide is onder middelbare scholieren steeds minder een zeldzaamheid. Bovendien hebben leeftijdgenoten met een hogere mentale veerkracht er net zo goed baat bij om stress te leren hanteren. Zij kunnen immers langer doorgaan, maar lopen ook een risico om af te knappen als hun fysieke stresssysteem voortdurend overbelast wordt. Hetzelfde geldt voor mensen die zich altijd inzetten voor anderen: leerkrachten, hulpverleners, mantelzorgers… Vaak types met een hoge veerkracht die juist daardoor makkelijk voorbij gaan aan hun eigen grenzen.

Toolbox voor het remediëren van executieve functies voor jongeren

Dit interactieve college is een absolute aanrader voor iedere (onderwijs) professional die jongeren effectief wil helpen hun prestaties te verbeteren. Maureen Kramer-Tinnemeier heeft in de loop der jaren een uitgebreide toolbox ontwikkeld van spellen die via directe exposure jongeren confronteren met hun eigen verbeterpunten bij het functioneren op school en thuis. De inzet van deze spellen, gekoppeld aan een oplossingsgerichte coaching aanpak, zorgt voor een merkbare en meetbare verbetering van hun vaardigheden op school en thuis.

De ontwikkeling van kinderen en jongeren staat in onze snel evoluerende maatschappij onder druk. Het is voor kinderen niet vanzelfsprekend om een stevig verankerd intern kompas op te bouwen dat hun persoonlijke interesses en overtuigingen weerspiegelt. Ook ouders worden op de proef gesteld om hun kinderen te ondersteunen bij hun ontwikkeling.
In dit college betoogt Maarten Vansteenkiste, op basis van de Zelf-Determinatie Theorie, dat de psychologische behoeftes aan autonomie, competentie en verbondenheid de cruciale vitamines zijn voor groei. Door in deze vitamines te voorzien voeden ouders, leerkrachten en hulpverleners de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Wanneer echter deze behoeftes ondermijnd worden, vertraagt hun groei en wordt psychopathologie in de hand gewerkt. De auteur licht toe hoe kinderen die deze vitamines krijgen nieuwsgierig en geboeid door het leven gaan. Bovendien luisteren ze eerder uit vrije wil dan omdat het moet. De auteur besteedt eveneens aandacht aan de manier waarop ouders, maar ook hulpverleners, een motiverende rol kunnen spelen in de opvoeding en hoe ze in deze broodnodige vitamines van groei voor hun kroost kunnen voorzien.

Goede docenten blinken uit in zelfkennis

Goede voorbeelden zijn essentieel voor de ontwikkeling van kinderen. Maar liefst 30 procent van de leerprestaties is toe te schrijven aan de doceerstijl, naast de invloed van de ‘basisuitrusting’ van leerlingen zelf (50 procent). Gandhi inspireerde de mensheid met een quote die zeker geldt voor leerkrachten: “We have to be the change we wish to see”.

 Leren hoe het brein werkt is van grote waarde in het onderwijs, zodat de potentie in al die jonge koppies zo goed mogelijk tot wasdom komt. Maar welk verschil kan een docent eigenlijk maken? Wetenschapper en psycholoog Diekstra – emeritus-hoogleraar psychologie University College Roosevelt en vrml lector Jeugd en Opvoeding en adviseur Jeugdbeleid in Den Haag – houdt het onderwijs een spiegel voor, want: de mens die we zelf zijn, heeft grote invloed op de mensen die we opleiden. Daarom zijn zelfbewustzijn, zelfcontrole, sociaal bewustzijn, relatievaardigheden en het vermogen om ethisch verantwoorde beslissingen te nemen de ‘skills for life’ die in het repertoire van elke leerkracht horen te zitten.

Hoe profiteren jouw leerlingen/ studenten van jouw deelname aan deze serie?

De colleges zijn geweest, je hebt ze even kunnen laten bezinken. Tijdens deze middag blikken we terug en vooruit:
- Een terugblik op de collegereeks
- Twaalf bouwstenen om door te pakken
- Hoe gaan jouw leerlingen het verschil merken?

Interactieve werkvormen, afgewisseld met nudges aan theorie. Inclusief de reader breinleren.