Stress kan schade berokkenen aan mensen en organisaties, maar stress helpt ons ook om creatief te zijn en topprestaties te leveren. De beste metafoor voor wat stress in feite is, is de boog. De stress in de boog geeft de pijl de energie die nodig is om het doel te bereiken! Zonder stress in de boog komt de pijl nergens. Als men de boog echter te hard aanspant, "overspant", dan verliest ze haar veerkracht. Hetzelfde gebeurt als men na gebruik de boog vergeet te "ont-spannen"! Er bestaat dus positieve en negatieve, gezonde en ongezonde stress, stimulerende en verlammende, fantastische stress en dodelijke stress, eu-stress en dis-stress.
De vraag is dus niet: hoe voorkom ik stress, maar hoe houd ik mijn stress te vriend.
Om de duizenden onderzoekpublicaties over stress samen te vatten gebruik ik sinds lang het beeld van de stressbalans [i]-[ii]-[iii]. De stress-balans herinnert je eraan dat er zes kernfactoren zijn die altijd bekeken moeten worden als mogelijke oorzaak van onbalans en als sleutel voor het herstel ervan: de eisen, de middelen, sociale steun, invloed hebben, tijd voor herstel en onze interpretatie van die vijf elementen.
Het begrip “balans” toont dat, ook als de factor die de onbalans veroorzaakte niet beïnvloedbaar is, zoals een epidemie, de balans toch hersteld kan worden door actie op andere domeinen. “Balans” maakt ook duidelijk dat de hoogte van de eisen op zich geen probleem is, als die maar in balans zijn met de vijf andere factoren.
Algemeen kan je je stressbalans proberen herstellen door te beginnen met jezelf enkele vragen te stellen (die komen uitgebreid aan bod in mijn boek “Stress: Vriend en Vijand”, of bekijk hier de samenvatting)
Stress is wat je ervan denkt: kies je kijk
Een kernvraag is: hoe kijk je tegen de situatie aan? Het is dikwijls de belangrijkste, omdat je interpretatie van de situatie in belangrijke mate bepaalt wat je voelt en wat je doet of nalaat. Je interpretatie van de situatie staat centraal in je stress-balans. Een zelfde stress situatie kan door verschillende personen als irrelevant, als een bedreiging, als een uitdaging, als een gevaar, als een agressie of als een plezier worden beoordeeld. Zij zullen er dan ook verschillend op reageren: met onverschilligheid, met angst, met boosheid, met vluchten, met vechten, met depressie, met apathie, met vreugde etc... Ons gedrag en emoties worden in belangrijke mate uitgelokt door onze gedachten erover, en die kunnen we in principe heel goed beïnvloeden.
In het Engels zegt men “Stress is in the mind of the beholder”: stress is wat je ervan denkt. Je kan de balans helemaal laten doorslaan door met een zeer negatieve bril, een vergrootlens naar de pandemie te kijken, onder andere door continu de nieuwsberichten te volgen. Dat heeft geen enkel nut. De media hebben onze aandacht nodig en doen dat graag met de sensatie veroorzaakt door aangrijpende, meestal negatieve maar uiterst zeldzame zaken. Dat doen ze omdat wij daar zo gevoelig voor zijn; goed nieuws trekt onvoldoende onze aandacht.
Jammer genoeg zit er een snelkoppeling in ons refleks-brein-systeem die maakt dat we van dingen die we ons goed kunnen herinneren spontaan denken dat die veel voorkomen. Daardoor denken we intuïtief dat wat de media presenteren meer voorkomt dan waar ze niet over schrijven en denken we bijvoorbeeld dat er meer mensen gedood worden door haaien dan door koeien. Daardoor dicteert ons buikgevoel als er enkele moorden aandacht kregen in de media, dat het aantal moorden toegenomen is, zelfs als het flink afnam.
“Een kat gestorven door corona, erger een zestienjarige, nog erger een baby”. Daardoor durven sommige mensen niet meer buiten komen met een baby of een tiener, terwijl de kans groter is dat die overlijden door een ongelukkige val in de badkamer dan door Covid.
De media in het algemeen, maar de anti-sociale media zoals facebook heel in het bijzonder, houden je aandacht vast met berichten, zelfs met volslagen verzonnen berichten, die negatieve emoties oproepen zoals angst of boosheid, omdat we ons daardoor aangetrokken voelen. In het geval van Covid is dat niet moeilijk omdat we van nature banger zijn voor het onbekende dan het bekende en omdat de overheid in zo’n complexe crisis, met zoveel onbekende factoren, niet anders kan dan fouten maken. Bovendien is een andere spontane reactie dat als mensen iets niet kunnen begrijpen ze gemakkelijk hun toevlucht nemen tot het vinden van een schuldige of complottheorieën, dan heb je tenminste het gevoel dat je begrijpt wat er gebeurt. (over die primitieve snelkoppelingen kan je meer lezen in mijn boek “Ontketen je brein”)
De oplossing: kies je kijk. Het zit hem in een massa kleine injecties van stress verergerende negatieve gedachten. Mede door de manier waarop media het nieuws presenteren denk je “Wat een flater van de overheid dat ze die mondkapjes niet eerder hadden”, terwijl je hetzelfde feit kan zien als “Wat knap dat buitenlandse zaken de bestelde 2,5 miljoen mondkapjes die door andere landen onrechtmatig vastgehouden werden toch kon bemachtigen”. Naïef? Neen, een rationele keuze voor de kijk die het beste is voor jezelf. Johan Cruyff deed dat met “Elk nadeel hep se foordeel”.
Luister/kijk echt niet meer dan 1 of 2 maal per dag naar het nieuws en blijf helemaal weg van het nieuws dat op de antisociale media verspreid wordt.
Doe niet mee aan dat irrationele, contraproductieve, soms gevaarlijke en soms gemene spel om altijd maar op zoek te gaan naar schuldigen. Liefst dé schuldige. Op die manier probeer je niet echt te begrijpen, mis je een kans om bij te leren. In zo’n unieke, complexe situatie is het continu een kwestie van “trial, error, debrief and adapt”, voor jezelf, je gezin, je werk, het land. Maar als er alleen maar schuldigen gezocht wordt houd je alleen “trial and error” over en mis je het belangrijkste debrief and adapt”, de kans om erover na te denken, je aanpak te veranderen en die fout in de toekomst te vermijden.
Voor je stressbalans is in deze crisis ook belangrijk dat meegaan met die negatieve kijk op de zaak een bijkomend negatief gewicht is op je eigen stress-balans en dat het je misschien zelfs weerhoudt om te doen wat je zelf kan of moet doen.
Nadat de Lockdown in België werd ingevoerd vond 50% van de Belgen dat de overheid eerder en strenger had moeten optreden, maar 85% bleef vrienden en collega’s handen geven.
Plaats de Covid ramp, hoe erg die ook is, in zijn rationele context. Bijvoorbeeld: in België sterven normaal 300 mensen/dag, waarvan ongeveer ongeveer 600/jaar door verkeersongevallen. Veel mensen die nu overlijden door Covid, zouden zonder Covid ook binnen 1 a 2 jaar overleden zijn, of vanzelf, of door de eerstvolgende hittegolf, de gewone griep, een infectie of hun leeftijd, overgewicht, (sluimerende) longkwaal, hartkwaal of diabetes. Hun dood wordt door Covid slechts vervroegd, maar zal gerekend over een of twee jaar niet veel verschil uitmaken. Als de epidemie verder goed wordt aangepakt en iedereen zich aan de hygiënische regels houdt zal uiteindelijk de oversterfte beperkt zijn.
Gezonde stress is interval stress: las herstelpauzes in
Gezonde stress is interval stress. We kunnen best hele flinke stress aan als we dan op tijd herstelpauzes inlassen. De afwisseling tussen flinke stress en voldoende herstel maakt ons zelfs sterker. De stress die ons ziek maakt is chronische stress.
De oplossing: Verdeel je taken zoveel mogelijk in ononderbroken blokken per dag en per week, met regelmatige pauzes (Meer hierover in “Ontketen je brein”). Voor jezelf, maar zeker als je samen met kinderen woont: zorg voor regelmaat. Een vaste voorspelbare dagindeling die zo goed mogelijk aansluit bij hoe het leven loopt als je niet opgehokt bent. Die voorspelbaarheid is belangrijk voor iedereen, maar nog meer voor kinderen.
Zit niet continu op elkaars lip, zorg voor vaste gelegenheden om er even uit te trekken, je terug te trekken en mentale rust. Zorg dat je voldoende beweegt zodat je ook fysiek moe bent, zodat je goed en voldoende slaapt. Je hebt echt geen dure toestellen of fitness clubs nodig om jezelf elke dag goed af te peigeren. Je kan ook met het gezin je fitnessclubje starten met creatief bedachte hulpmiddelen.
Niet alles is beïnvloedbaar: richt je op dat waar je invloed op hebt
Wat betreft het gevoel invloed te hebben op die situatie is de kern van de zaak mooi samengevat door Epictetus (AD 55-135): “Lijden is het gevolg van het proberen invloed uit te oefenen op dat waar we geen invloed op hebben en niet te doen wat binnen onze invloed valt…Bovendien zijn we vrij te kiezen.” Of zoals ik de Dalai Lama ooit hoorde zeggen: “In moeilijke situaties: Denk zeer goed na ! Is er een oplossing, Dan is er geen reden om je zorgen te maken. Is er echt geen oplossing, Dan is er geen reden om je zorgen te maken.”
Anders gezegd: Het heeft geen zin je zorgen te maken over zaken waar je geen invloed op hebt.
De oplossing: concentreer je op zaken waar je wel invloed op hebt. Neem een blad papier, zet er drie kolommen op, en maak een lijst van zaken waar je al dan niet invloed op hebt.
En dan maak je een actieplan: hoe meer dingen je aanpakt, klein en groot, in je rollen in je gezin, je familie, je vriendenkring, je buurt, hoe meer je bouwt aan dat levensbelangrijke gevoel van invloed te hebben op je situatie; zelfs al lijkt het allemaal maar niks in vergelijking met de rampen die Covid veroorzaakt. Onderschat niet wat een goede invloed het op jezelf kan hebben om eens iets bijzonder te koken, een lang uitgestelde herstelling te doen, eindelijk “Ontketen je brein eens te lezen”;-) of een ander boek, je samen met je zoon eens helemaal te verdiepen in zijn geliefde game wat je zelf nooit speelde, thuis te yogaën. Ik zag net op mijn fietstochtje een jonge vader die met zijn dochtertje van een jaar of vijf aan het joggen was. Ze deed hem bloedserieus na toen hij aan het stretchen was. Ze hadden dat duidelijk nog nooit samen gedaan en genoten er beiden van.
Vergeet niet: je correct aan de hygiëne regels houden, geeft je ook een gevoel van invloed te hebben. Je bijdrage lijkt miniem, maar als iedereen het doet spaart het vele mensenlevens.
Kies maximaal vijf actiepunten en op het einde van de dag stel je jezelf niet vijf maal de vraag “Heb ik dit gedaan vandaag”, want er zijn altijd redenen waarom het niet lukte zoals gepland. Stel jezelf liever de vraag “Heb ik mijn best gedaan om …”. Je neemt de verantwoordelijkheid om er je best voor te doen, daar is nooit een excuus voor.
Welke middelen heb je om aan de eisen te voldoen, welke zou je kunnen ontwikkelen of bevorderen? De belangrijkste worden samengevat in het ezelsbrugje: V-TEAM, wat staat voor Veerkracht, Tijd, Expertise, Aandacht, Materiele Middelen. Bij wat je nu meemaakt komt het neer op: zorg vooral ook goed voor jezelf.
Hoe groter de veerkracht van een boog, hoe harder je de boog kan spannen.
Onze veerkracht wordt bepaald door persoonlijke eigenschappen, door de mate waarin onze prioriteiten duidelijk zijn, door een adequate assertiviteit, door de manier waarop we met emoties omgaan, door onze fitness (zaken zoals regelmatig bewegen en af en toe sporten of fitnessen, de juiste dingen eten, niet roken, alcohol met mate etc.) Al deze aspecten en meer worden uitgebreid besproken in "Stress: Vriend en Vijand".
Een factor die echt een buitengewoon positieve invloed heeft op je veerkracht is beschikken over een goed sociaal steunend netwerk waarin je zowel praktische steun voor praktische problemen als emotionele steun vindt. Dat is dus echt een grote uitdaging en soms een ernstig probleem in tijden van ophokken. Als je dat netwerk een hele tijd verwaarloosd hebt, bijvoorbeeld door teveel met je werk of gezin bezig te zijn, dan is niet alles verloren. Sociale steun bieden aan anderen is ook goed voor je eigen veerkracht. Bel en skype mensen, biedt hulp aan, stimuleer initiatieven van solidariteit in de buurt.
Houd of herstel contact via sociale media, maar blijf die media de baas. Gebruik ze alleen voor sociale contacten met mensen die in je werkelijke leven ook belangrijk voor je zijn. Investeer je tijd in mensen die echt wat voor je betekenen of voor wie jij echt wat kan betekenen. Kies vooral contact met positief ingestelde vrienden. Chronisch negatieve zeurpieten moet je mijden, die doen je stress-balans geen goed. Echter, iemand die vroeger niet maar nu wel negatief wordt, is misschien depressief aan het worden, als het iemand is die je vrij goed kent houd contact en biedt steun.
Verlies nu zeker geen kostbare sociale tijd met de volslagen irrelevante informatie over volslagen irrelevante virtuele “vrienden”. Laat je ook vooral niet vangen door de doortrapte trucs van die media om je aandacht vast te houden, waardoor je niet toekomt aan de zaken en de mensen die écht belangrijk en écht goed zijn voor jou en de mensen uit je reële netwerk. Beperk je gebruik van de sociale media in de tijd en houd je dwangmatig strak aan die tijd.
Vraag hulp
Hoge stress legt je zwakke plekken bloot. Als het je teveel wordt, als je bij jezelf of huisgenoten stress-signalen merkt, als de relaties onder te hoge spanning komen te staan, vraag snel om hulp, zo nodig professionele hulp. Stel dat niet uit. Er zijn genoeg diensten en hulpverleners die via telefoon of video beschikbaar zijn.
Never waste a good crisis
Tot slot: in het Engels zegt men: “Never waste a good crisis”: het is echt zonde niet beter uit de crisis te komen dan je erin ging, zonder er iets uit geleerd te hebben. Dat geldt voor Nederland en voor Europa. Flinke stress legt ook daar de zwakste plekken het eerste bloot, zoals de consequenties van besparen in de zorg, van EU-landen die niet bereid zijn pan-europees te denken op het gebied van gezondheidszorg, van gebrek aan solidariteit.
“The pandemic is a portal, a gateway between one world and the next. We can choose to walk through it, dragging the carcasses of our prejudice and hatred, our avarice, our data banks and dead ideas, our dead rivers and smoky skies behind us. Or we can walk through lightly, with little luggage, ready to imagine another world. And ready to fight for it.” Auteur Arundhati Roy in The Financial Times
Echter, dat geldt evenzeer voor onszelf.
_________________________________
Door: Theo Compernolle
Leren van en verbinden met Theo Compernolle? Kom naar de masterclass 'Handleiding voor je brein' of naar een van de najaarsreeksen waar Theo onderdeel van is:
[i] Compernolle, Th., 1984, "Een integrerende visie op stress". Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en klinische Kinderpsychologie, 9de jrg., nr. 1, 3-13.
[ii] Compernolle, Th., 1993/2009. “Stress: Vriend en Vijand”. Uitg. Lanoo
[iii] Compernolle, Th., 2014. "Ontketen je brein. Hoe hyperconnectiviteit en multitasking je hersenen gijzelen en hoe je eraan kan ontsnappen" Uitg Lannoo en de beknopte versie “Zo haal je meer uit je brein” Uig. Lannoo
Seminar op 28 novemberMeer informatieMELD JE VOOR 24 JUNI aan voor de collegereeks Psychologie voor Managers en ontvang een gratis ticket voor dit seminar!
